Қазақстандағы халық ағарту ісінің тұнғыш абызы – Ыбырай Алтынсарин. Ол халықтың сауатын ашып, сана-сезімін арттыруды өзінің негізгі міндеті санады.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш
Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
Ыбрай Алтынсарин – казахский педагог-просветитель, писатель, фольклорист, общественный деятель, учёный-этнограф. Автор казахских учебников: «Казахская хрестоматия» (1879; 2 изд., 1906) и «Начальное руководство к обучению казахов русскому языку» (1879), автор басен и рассказов, а также переводов Л. Н. Толстого, И. А. Крылова.
Создавал варианты алфавита на основе русской графики для записи казахских текстов.
Алтынсарин положил начало светскому образованию казахского народа. Открыл четыре двухклассных центральных русско-казахских училища, одно ремесленное училище, первое в Казахстане женское училище, пять волостных школ, два училища для детей русских поселян. А также учительскую школу в Троицке, немного позже она была переведена в Оренбург.
.
.
.
.
Алтынсарин И. Собрание сочинений. В 3-х т. : научное издание / И. Алтынсарин ; Академия наук Казахской ССР, Институт истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч. Валиханова. — Алма-Ата : Наука, 1975.
Опубликованы письма И. Алтынсарина, адресованные отдельным лицам – профессору-ориенталисту Н. И. Ильминскому, инспектору «инородческих» школ Оренбургского учебного округа В. В. Катаринскому и учителям русско-казахских школ. Кроме того, в книгу вошли деловые бумаги И. Алтынсарина и переписка с отдельными официальными лицами и учреждениями – Оренбургским учебным округом, Тургайским областным правлением и др. Представлены также важнейшие материалы, касающиеся жизни и деятельности просветителя.
.
.
.
.
.
.
Алтынсарин, Ы. Өнер — білім бар жұрттар : өлендер, әңгімелер, очерктер, хаттар және естеліктер / Ы. Алтынсарин. — Алматы : Жалын, 1991. — 240 с.
Кітапта XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақ халңының ұлы ағартушы-демократы, педагог-жазушысы Ыбырай Алтынсариннің өлеңдері мен әңгімелері, оқу-ағарту мәселелеріне арналған жазбалары және хаттары берілген.
Жинақта бұнымен қатар Ы. Алтынсарин жинап, «Ңазақ хрестоматиясында» жариялаған ауыз әдебиеті мұраларының кейбір үлгілері, сондай-ақ ағартушы туралы орыс достарының, әріптес- терінің естеліктері орын алды.
.
.
.
.
.
.
Алтынсарин, Ы. Кел, балалар, оқылық : өлең, әңгімелер мен мақал, жұмбақтар / Ы. Алтынсарин. — Алматы : Атамұра, 2006. — 164 б.
Бұл жинаққа халқымыздың аса көрнекті ағартушысы, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсариннің әңгіме, өлеңдері мен этнографиялық очерктері топтастырылған. Жаңашыл педагогтің жастарды білім алуға, өнерге, ғылым жолына түсуге үндеген ойтұжырымдары бүгінгі оқырмандары үшін де өзекті екені анық.
.
.
.
.
.
.
.
.
Алтынсарин, Ы. Таза бұлақ : өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар / Ы. Алтынсарин ; Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі. — Алматы : Раритет, 2008. — 208 б.
Халқымыздың аса көрнекгі ағартушысы, ақыл-ойшысы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсариннің бұл жинағына өлевдері мен әңгімелері, этнографиялық очерктері мен хаттары еніп отыр.
.
.
.
.
.
.
.
.
Алтынсарин, Ы. Этнографиялық очерктер және ауыз әдебиет үлгілері = Этнографические очерки и образцы устного творчества : ғылыми басылым / Ы. Алтынсарин ; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі = М-во образования и науки РК, С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік ун-ті = Павлодарский гос. ун-т им. С. Торайгырова. — Павлодар : «ЭКО» ҒӨФ, 2006. — 164 б.
«Қазақ этнографиясы кітапханасының» бұл томына белгілі ғалым Ы. Алтынсариннің қазақ этнографиясына арналған еңбектері мен оның жинақтаған дәстүрлі фольклор үлгілері енді.
Ғалымның «Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов», «Очерк обычаев при похоронах и поминках у киргизов», «Об орошаемом земледелии в Тургайской обл.» мақалалары және қазақ халқының ауызша шығармашылығы маңызды этнографиялық дерек болып табылады. Ы. Алтынсарйн еңбектері негізділігімен және қарастырып отырған мәселені терең түсінуімен ерекшеленіп, қазақ халқының этнографиясымен, этномәдениетімен және фольклорымен айналы-сатын маман-ғалымдар үшін құнды.
.
.
.
Ламашев, Ә. Ыбырай Алтынсарин (Семинарий) / Ә. Ламашев. — Алматы : Ана тілі, 1991. — 120 с.
Бұл еңбек үстіміздегі жылы туғанына 150 жыл толатын, қазақ педагогикасының негізін қалаушы, ұлы агартушы педагог Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен творчествосын, онық окыту жүйесінін мазмұнын, қалыптасу және даму жолын камтиды,
Семинарий педагогикалык, арнаулы орта және жоғары оку орындарының студенттеріне көмекші оқу құралы ретінде ұсынылып отыр.
.
.
.
.
.
Джумагулов, К. Т. Глашатай дружбы народов / К. Т. Джумагулов; О-во «Знание» КазССР. — Алма-Ата : Знание, 1982. — 42 с.
Брошюра посвящена общественному деятелю казахского народа Ибраю Алтынсарину, который был глашатаем дружбы народов. В ней приведены многочисленные примеры, свидетельствующие о прогрессивном значении добровольного присоединения Казахстана к России, о роли Алтынсарина в сближении двух народов.
.
.
.
.
.
.
.
.
9. Негимов, С. Ұлттың ұлы ұстазы // Egemen Qazaqstan. – 2021. – 20 сәуір. – С. 11.
https://egemen.kz/article/272103-ulttynh-uly-ustazy
Ыбырай Алтынсариннің өмірбаяндық деректерін сөйлетсек, ұлттың ұлы ұстазының қайраткерлік, ұйымдастырушылық, реформаторлық, стратегтік, дипломатиялық тұлғасы айқын танылар еді. 1846 жылдың 5 наурызында атасы әскери старшын, би Балғожа Жаңбыршин Орынбор шекара комиссиясының төрағасы, генерал-майор М.В.Ладыженскийге өтініш жазып, Орынбор мектебіне енгізген. Ыбырайды Торғайдан Жетібай Өтемісов дейтін жас науша жеткізген.
.
.
.
.
.
.
Шулембаева, Р. У истоков национального образования // Казахстанская правда. – 2021. – 02 августа. – С. 7.
https://www.kazpravda.kz/news/ruhani-zhangiru/u-istokov-natsionalnogo-obrazovaniya
Основателя светского казахского образования и автора первых казахских учебников, рассказов и сказок для детей Ибрая Алтынсарина (1841–1889) еще при жизни называли вторым Ломоносовым за его новаторские идеи. Его опыт и организаторский талант, как подчеркивает доктор исторических наук, профессор Жарас Ермекбай, занимающийся изучением творческого наследия Ибрая Алтынсарина, остаются востребованным и в современноcти. Народ и сегодня продолжает бережно хранить память об удивительном школьном инспекторе Ибрае, жившем на берегу Тобола, так же, как и он стремился сохранить память об уходящей истории народных традиций и обычаев.
.
.
.
.
.
.
Шалқар, Ж. Қазіргің Ыбырайлары қайда? // Ortalyq Qazaqstan. – 2021. – 03 тамыз. – С. 1-4
https://ortalyq.kz/azirgini-ybyrajlary-ajda/
Тарихқа көз салсақ, өмірдің әр кезеңінде түрлі мамандық пен өнер иелері тарих сахнасына шығып, елдің рухын көтеруге, мәдениетін жетілдіруге, білімін асыруға, талғамын жоғарылатуға ерекше әсер еткен. Мысалы, хандық дәуір кезеңінде бұл миссияны батырлар мен билер, жыраулар атқарса, XIX ғасырда қожа-молдалар, ағартушы-демократтар өз міндетіне кірісті. Ал, 20 ғасырдың басында бұл жауапты миссия «ұстаздардың» қолына көшті. 60-70-ші жылдары халық жаппай ақын-жазушыларға қарап, бой түзеді. Кітаптарын жаппай сатып алып оқыды. Ал, қазір әншілер мен спортшылар және сықақшылар елге үлгі болып, ақыл айтып жүр. Өйткені, Ыбырай, Мағжандардың дәуіріндегі балалар мұғалім болуды армандаса, Төлеген, Мұқағалилардың кезінде кез келген жас өрен ақын-жазушы болғысы келді. Қазіргілер спортшы, кинорежиссер, әнші, тележүргізуші болғысы келеді. Бұл да өткінші құбылыс…
.
.
Жетписбаева, А. Знание не стареет никогда // Индустриальная Караганда. – 2021. – 13 апреля. – С. 5.
http://old.inkaraganda.kz/articles/161657
Ыбырай Алтынсарин прожил недолгую, всего 48 лет, но насыщенную жизнь. Его имя навсегда вписано золотыми буквами в историю Казахстана. Выдающийся педагог, фольклорист, ученый, этнограф и писатель заложил основы светского образования в Степи.
